Dzień Pamięci o TON
28 października 2025
26 października po raz pierwszy obchodzono Dzień Pamięci o Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Odwiedzając miejsca poświęcone tej organizacji, wywieszając flagi na budynkach oświatowych upamiętniano tych, którzy w okresie okupacji hitlerowskiej z odwagą i poświęceniem prowadzili tajne nauczanie, przyczyniając się do podtrzymania polskiej kultury, wiedzy i tożsamości narodowej.
Przypomnijmy:
TON to konspiracyjny odpowiednik Związku Nauczycielstwa Polskiego w czasie II wojny światowej (1939–1945). Już 26 października 1939 roku, zaledwie kilka tygodni po rozpoczęciu okupacji niemieckiej, ZNP wznowił działalność w podziemiu pod nazwą Tajna Organizacja Nauczycielska. Jej głównym zadaniem stało się prowadzenie tajnego nauczania, które było jedną z najważniejszych form oporu wobec okupanta – walką o przetrwanie narodu polskiego.
Dlaczego było to tak istotne?
🔶 Okupant zdelegalizował wszystkie polskie instytucje i zlikwidował szkoły średnie oraz wyższe.
🔶 W dopuszczonych szkołach wprowadzono zniekształcony program mający „ogłupić młode pokolenie i splugawić dzieje narodu” (odezwa TON, 1942).
🔶 Likwidacja edukacji i eksterminacja inteligencji miały pozbawić Polskę elit i przywódców.
🔶 Wielu nauczycieli zapłaciło za swoją działalność najwyższą cenę – byli aresztowani, torturowani i ginęli w egzekucjach oraz obozach koncentracyjnych.
TON działała nie tylko na terenach okupowanych przez Niemców, lecz także na obszarach zajętych przez Związek Sowiecki po 17 września 1939 roku. Organizacja objęła niemal cały obszar przedwojennej Polski, a jej najsilniejsze struktury działały w Generalnym Gubernatorstwie. Powstały m.in. okręgi lwowski, wileński i białostocki.
Jak podkreśla dr Piotr Wierzbicki w „Głosie Nauczycielskim”, lata 1939–1940 to okres tworzenia struktur tajnego nauczania, a prawdziwy rozkwit działalności nastąpił w latach 1941–1942. W tym czasie zaczęto organizować tajne klasy gimnazjalne i licealne. Wiele osób z TON współpracowało z organizacjami konspiracyjnymi, takimi jak ZWZ-AK czy Szare Szeregi. Największa aktywność organizacji przypadała na lata 1943–1945.
Szacuje się, że w tajne nauczanie zaangażowanych było około 30 tysięcy nauczycieli, a liczba uczestników w całym okresie działalności była jeszcze większa. Dzięki ich pracy w konspiracji udało się uruchomić zlikwidowane szkoły średnie, seminaria nauczycielskie i uczelnie wyższe, a także prowadzić zakazane lekcje historii, geografii i literatury polskiej.
Jesteśmy pełni dumy i wdzięczności wobec nauczycieli i nauczycielek, którzy z narażeniem życia przekazywali wiedzę i wartości młodemu pokoleniu w czasie wojny. Ich poświęcenie to prawdziwy symbol odwagi, mądrości i ducha narodu.